Gebiedsrouw: van rouw naar WOW in stedelijke transformatie

Inleiding 

De meeste mensen associëren rouw met het verlies van iemand van wie ze houden, maar in werkelijkheid kunnen mensen om allerlei redenen rouwen. Rouw om het verlies van een baan, een huwelijk of een huis bijvoorbeeld. Wanneer er een verlies in ons leven optreedt, verandert onze wereld en wordt deze op zijn kop gezet. Steden veranderen constant. Gebouwen worden gesloopt, nieuwe structuren verrijzen en buurten veranderen van karakter, mede door de komst van nieuwe bewoners met vaak een andere sociaal, culturele en/of economische achtergrond dan de bewoners die al langer in het gebied verblijven. Deze transformaties kunnen ook gevoelens van verlies en rouw oproepen bij bewoners die gehecht zijn aan de oude omgeving. Dit fenomeen hebben wij gebiedsrouw genoemd en verdient aandacht en begrip.

Wat is gebiedsrouw? 

Gebiedsrouw verwijst naar de emotionele pijn die mensen ervaren wanneer een vertrouwde omgeving verandert of verdwijnt. Dit kan variëren van het verlies van een geliefd park, de sloop van historische gebouwen tot het wegtrekken van bewoners i.v.m. sloop. De social cohesie staat onder druk, men herkent de eigen buurt niet meer.

Deze rouw is een natuurlijke reactie op verandering en kan diepgaande effecten hebben op het welzijn van bewoners tot bezoekers, kortom alle gebruikers van de ruimte. Dit geld ook voor de natuur, die zich ook moet schikken naar de veranderingen in een gebied, denk bijvoorbeeld aan vleermuizen en egels die op zoek moeten naar een nieuwe plek. 

Stedelijke transformaties zijn echter onvermijdelijk en weerspiegelen de dynamische aard van het leven zelf. Hoewel deze veranderingen gevoelens van verdriet en spijt kunnen oproepen, bieden ze ook kansen voor groei, vernieuwing en viering. Net zoals de natuur constante cycli van groei, verval en vernieuwing doormaakt, zo doen stedelijke omgevingen dat ook. Bomen verliezen hun bladeren om plaats te maken voor nieuwe groei, rivieren banen nieuwe wegen en landschappen evolueren in de loop van de tijd. 

Deze blogpost verkent hoe we ons verdriet om wat verdwijnt kunnen herformuleren en acceptatie en geloof kunnen vinden in de transformerende kracht van stedelijke verandering, geïnspireerd door de natuur en diverse culturele praktijken.

Van Rouw naar Hoop 

Gebiedsrouw gaat gepaard met een gevoel van verlies, wat vaak pijnlijk is. Het biedt echter ook een kans voor gemeenschappen om samen stil te staan bij het verdriet, bij wanhoop of protest en nieuwe vormen van verbondenheid te vinden. Activisten geven openlijk blijk dat ze ergens om geven, “they are caring out loud”. Joanna Macy’s concept van “Active Hope,” kan inspiratie bieden, zoals beschreven in het gelijknamige boek dat zij samen met Chris Johnstone schreef. Zij geeft aan dat veranderingen, zoals in het geval van gebiedsrouw en stedelijke transformaties, met veerkracht en creativiteit aangepakt kunnen worden. Hoop is niet iets wat je hebt, maar wat je doet. Deze benadering moedigt aan om de uitdagingen te erkennen zonder overweldigd te raken en verbeeldingskracht te gebruiken om positieve toekomsten te bedenken. Het benadrukt het belang van samenwerking, verhalen vertellen om hoop te koesteren en verandering te stimuleren. De praktijk van Active Hope omvat dankbaarheid, het eren van pijn, het zien van nieuwe perspectieven en het nemen van collectieve actie om bij te dragen aan maatschappelijke transformatie.

Plekken om (gezamenlijk) te rouwen – Amsterdam 

In plaats van rouwen om en afscheid nemen van een bepaalde plek, zijn er ook inspirerende voorbeelden te vinden van plekken waar mensen verbondenheid ervaren bij hun persoonlijke rouwproces. Naast de traditionele plaatsen voor rouw als begraafplaatsen of tijdens de nationale dodenherdenking, zijn er ook diverse voorbeelden waarbij rouwen verbindend werkt.  Enkele voorbeelden uit Amsterdam:

Nacht van de doden – NDSM: Kunstenaarscollectief Convoi Exceptionell organiseerde verschillende jaren een theatrale ontmoetingsplek Nacht van de doden, waar je langs rouwkunst vervoerd wordt op rouwe klanken en waar je rouwkost en troostdrank kon nuttigen.

Rouwen en vieren – Mercatorplein: De Rouwen en Vieren kas biedt een openbare ruimte om stil te staan bij het leven en de dood, door een kaarsje te branden of een lint te beschrijven en in de kerstboom te hangen. De kas bevindt zich in de twee weken voor kerst op een centrale, openbare locatie op een plein in Amsterdam West. Iedereen komt erlangs. De kas trekt zowel mensen die er bewust naar op zoek zijn als toevallige voorbijgangers aan. Het is een plek om een praatje te maken of gewoon even te zijn. Door het succes verschijnen er op steeds meer steden een kas voorafgaand aan kerst.

Loop van de Hoop – Elzenhagen: Stichting PePijn en de Hoop is bezig met de ontwikkeling van een Loop van de hoop. De loop van de Hoop is een doorontwikkeling van het Pepijnpad, dat als herdenkingspad aan Pepijn door de buurt gezamenlijk is.  “Specifiek ontwikkelen we ‘inspiraties’ die wandelaars op het pad kunnen lezen, ervaren of bekijken, en die hen steunen in het omgaan met hun eigen verlies – of dat nu het verlies van een naaste is, van gezondheid, van relatie, of van perspectief of van iets anders.” Gaston Remmers in Rodi.

De wandeling wordt ontworpen om zowel een fysieke als emotionele reis te zijn langs diverse kunstobjecten en vijf reflectie eilanden, die ruimte biedt voor gemeenschappelijke steun en gedeelde ervaringen. Lees hier meer over het project.

Er zijn diverse manieren waarop we rouw kunnen ombuigen naar hoop, naar het vieren van een nieuw begin. Hieronder volgen er enkele: 

Gemeenschappelijke rituelen: Het organiseren van rituelen zoals herdenkingsbijeenkomsten, gezamenlijke wandelingen door veranderende buurten, of het planten van bomen ter nagedachtenis aan verloren plekken kan helpen om collectief te rouwen en hoop te vinden in nieuwe groei.  

Kunst en creatieve uitingen: Kunst kan een krachtig middel zijn om rouw te verwerken en transities te omarmen. Denk aan muurschilderingen die de geschiedenis van een buurt vastleggen, of tijdelijke kunstinstallaties die de veranderingen vieren en herinneringen levend houden.

Feestelijke samenkomsten: Het organiseren van festivals of buurtfeesten kan een positieve manier zijn om de veranderingen te markeren en de gemeenschap te versterken. Deze evenementen kunnen dienen als een viering van zowel het verleden als de toekomst, waarbij bewoners samenkomen om hun verhalen te delen en nieuwe herinneringen te creëren. Zoals de Irish Culture and Heritage Day in Edinburgh, waarbij de lokale geschiedenis en erfgoed gevierd wordt. Er worden rondleidingen, tentoonstellingen en optredens georganiseerd die de rijke geschiedenis van de stad tot leven brengen en een gevoel van trots en verbondenheid creëren. Zuid-Amerikaanse culturen, zoals die de Dag van de Doden vieren, bieden een prachtig voorbeeld van hoe verdriet verweven kan zijn met viering en herinnering. Opvallend is dat de voorbeelden van gezamenlijk rouwen nauwelijks veranderingen die recent hebben plaatsgevonden laten zien. Speelt tijd een belangrijke rol bij het verwerken en kunnen we dit versnellen zonder de complexiteit ervan te verliezen? 

Voorbeelden van geslaagde stedelijke transities 

Het is hoopgevend dat er diverse inspirerende voorbeelden te vinden zijn, waarbij samen met de lokale gemeenschap een stuk stad getransformeerd is, samen met de lokale gemeenschap en experts. Er ontstonden levendige stukjes stad voor de lokale gemeenschap en voor toeristen.  

High Line Park – New York City, VS: De High Line was ooit een verlaten verhoogde spoorlijn die door Manhattan liep. Door de gezamenlijke inspanningen van buurtbewoners, activisten en stadsplanners is het getransformeerd tot een populaire groene ruimte en park. Het is een prachtig voorbeeld van hoe een verlaten industriële ruimte kan worden omgevormd tot een levendige openbare ruimte. Dit project heeft niet alleen de omgeving verbeterd, maar ook een gevoel van gemeenschap en trots gecreëerd. Dit is de bekendste spoorlijn transformatie, maar er zijn nog vele andere voorbeelden die het succes in New York volgde. Dominique Hes, regeneratieve expert, beschrijft in de podcast op het onderwerp “Designing for Hope”, hier geeft zij de High Line Park in New York als prachtig voorbeeld van een succesvolle regeneratieve placemaking, die een favoriete plek voor lokale bewoners werd, ook de enorme aantrekkingskracht voor toeristen kreeg. 

East Side Gallery: In Berlijn is de een deel van de voormalige Berlijnse muur omgevormd tot een plek van herinnering en hoop. Kunstwerken en gedenktekens op de muur vertellen verhalen van scheiding en hereniging. Tussen 2008 en 2014 werd het herdenkingsgebied uitgebreid en opnieuw ontworpen om een nieuwe soort herdenkingslandschap te creëren. Dit omvatte de bouw van een bezoekerscentrum, openluchttentoonstellingen en de reconstructie van een wachttoren. Het monument fungeert als een plek van herinnering en reflectie, waar mensen kunnen stilstaan bij het verleden en de impact van de Berlijnse Muur op de stad en haar inwoners. Dit maakt het een mooi voorbeeld van hoe stedelijke ruimtes kunnen worden getransformeerd om zowel historische herinnering als gemeenschapsherstel te bevorderen.

Tempelhofer Feld – Berlijn: de voormalige luchthaven is een indrukwekkend voorbeeld van stedelijke transformatie en gemeenschapsbetrokkenheid. In 2008 werd de luchthaven gesloten en in plaats van woningbouw is het gebied omgevormd tot één van de grootste stadsparken ter wereld. Het succes van Tempelhofer Feld ligt in de manier waarop het een geliefde openbare ruimte is geworden, ondanks de druk om het te ontwikkelen voor woningbouw. In 2014 stemden de Berlijners in een historisch referendum voor het vrijhouden van het veld van bebouwing, wat de waarde van groene, openbare ruimtes in de stad benadrukte.

NDSM-werf – Amsterdam: De NDSM-werf was ooit een verlaten scheepswerf, maar is door gezamenlijke inspanningen van kunstenaars, ondernemers en de gemeente omgevormd tot een bruisend cultureel en creatief centrum. Dit gebied is nu een bron van trots voor de stad en een voorbeeld van hoe collectieve participatie kan leiden tot succesvolle stedelijke vernieuwing.

Eetbare oase – Bos & Lommer: Ook zijn er diverse kleinere initiatieven die de gemeenschapszin hyper lokaal bevorderen. Zo toverde Natascha Hagenbeek een braakliggende terrein in Bos en Lommer om tot een eetbare oase met haar initiatief I can change the world with my two hands. 

Regeneratief  

Tijdens deze verkenning van gebiedsrouw komen diverse voorbeelden van regenerative placemaking naar voren. Zij versterken de lokale gemeenschappen en creëren verbondenheid. Door niet simpelweg af te breken, maar te herontwerpen samen met lokale betrokkenen, kunnen we elkaar inspireren en versterken. Mooie voorbeelden ook van het toepassen van het principe van active hope, waarin je als bewoner, ondernemer of zelfs toerist iets doet, iets bijdraagt, iets laat groeien.

Naarmate steden blijven evolueren, is het cruciaal om ruimte te creëren voor rouw en viering. Door onze emotionele verbindingen met stedelijke plaatsen te erkennen, kunnen we de complexiteit van transformatie navigeren met meer empathie en hoop. Door middel van rituelen, kunst en gemeenschapsbetrokkenheid kunnen we ons verleden eren terwijl we de toekomst met open hart omarmen. Laten we blijven zoeken naar creatieve manieren om verbinding te maken met onze steeds veranderende stadslandschappen. 

Conclusie 

Gebiedsrouw is een krachtig gevoel dat ons herinnert aan de waarde van onze omgeving en de impact van verandering. Door samen te rouwen en hoop te vinden in nieuwe mogelijkheden, kunnen we onze gemeenschappen versterken en vieren wat ons verbindt. Laten we kunst en rituelen gebruiken om deze transities te omarmen en samen een toekomst vol hoop te creëren.